- داده‌هاى زمین‌شناختى ایران نشان‌دهنده آن است که فرآیندهاى درونى و بیرونى زمین، در زمان و مکان، پیامدهایى متفاوت داشته‌اند و به همینرو، الگوى ساختارى، تحولات زمین‌ساختى، شرایط رسوبى و زیستى ایران در دورههاى گوناگون زمین‌شناختى، پیچیدگى خاص دارد.
-
ناهمسانى رسوبی زمین‌ساختى تا جایی است که بیان ویژگیهاى یکسان را براى بسیارى از مناطق ایران ناممکن مى‌سازد و به همین رو، از گذشته‌هاى دور، تقسیم ایران به پهنه‌هاى رسوبى – ساختارى گوناگون مورد توجه بوده است.
نخستین بار زمین شناسان، با توجه به پیچیدگیهاى ساختارى و شرایط متفاوت رسوبى، ایران را به چند حوضه رسوبى – ساختارى جداگانه تقسیم کردند. این تقسیم‌بندى که بنیادى‌ترین تعبیر و تفسیر بود، مبنایى براى کار پژوهشگران بعدى شد. بعدها، با آگاهى‌هاى بیشتر، حقایق روشن‌ترى از ویژگیهاى رسوبى – زمین‌ساختى ایران به دست آمد که ارائه تقسیم‌بندیهاى جامع‌تر منطقه‌اى را ممکن کرد.
عوامل تقسیم بندی ایران به پهنه‌های مختلف زمین شناختیعواملى که در پهنه‌بندى ایران، به حوضه‌هاى رسوبى – زمین‌ساختى نقش داشته‌اند، بسیار گونا‌گون‌اند که از میان آنها، موقعیت ویژه ایران در محل برخورد دو ابرقاره اورآسیا و گندوانا، چیرگى زمینساخت قطعهاى، بلوکى، جدایش و برخورد ورقهاى قاره‌اى، تحولات زمین‌ساختى وابسته و سرانجام تداوم عوامل کارآ، نقش بیشترى دارند. با این حال، در یک نگاه دقیق‌تر، عوامل زیر را مى‌توان در تقسیم ایران، به حوضه‌هاى رسوبى – ساختارى جدا، مؤثر دانست.
* نوع پوسته ( قاره‌ای- اقیانوسی).* شرایط حاکم بر حوضه‌های رسوبی گذشته.
* تفاوت رخساره‌های سنگی – زیستى ترادفهاى « همزمان » در نواحى گوناگون.* تحولات زمین‌ساختى وپیامدهاى آنها، مانند شدت و سازوکار چین‌خوردگى‌ها، فعالیتهاى ماگمایى(درونى- بیرونى)، فرآیندهاى دگرگونى و …
الگوى ساختارىبا توجه به عوامل یاد شده و همچنین تلفیق و جمع‌بندى دیدگاههاى گوناگون و به ویــژه شـواهد دو زمین درز (Geo – Suture) عمـده تتیس کهن (Paleo – Tethys) و تتیس جوان (Neo – Tethys) ، ایران را مى‌توان به پهنه‌هاى اصلى رسوبى –ساختارى زیر تقسیم کرد.
دو پهنه زابل و مکران را باید به این بخشها اضافه کرد. زابل بخشی از واحد زمین‌ساختی رود افغانستان و مکران هم یک منشور بر افزایشی(Accretionary Prism) است که بر فرا دیواره یک زون فرو رانش کم شیب قرار دارد.پهنه‌های رسوبی- ساختاری عمده ایرانتقسیم بندی کلی واحدهای ساختاری ایران عبارت است از:
١- زاگرسالف – دشت خوزستان
ب – زاگرس چین خوردهپ – منطقه رورانده زاگرس (زاگرس مرتفع)
٢- زون سنندج –سیرجان٣- ایران مرکزی
٤- البرز –تالش٥- شرق ایران و رشته کوه‌های مکران
٦- کپه داغ٧- بلوک لوت
٨- کمان ماگمایی سهند –بزمان٩- افیولیت‌ها و سنگهای اولترامافیکی ایران
ساختارهای زمین شناسی ایران
شکل ١ – پهنه های ساختاری- رسوبی ایران
زمین شناسی حوضه‌های نفتی ایراندر ایران تاکنون دو حوضه زاگرس و کپه داغ به عنوان ذخایر اصلی نفت وگاز شناخته شده‌اند که حوضه زاگرس، مهم‌ترین ذخایر نفت وگاز کشور و حوضه کپه داغ یک حوضه گازی است. افزون بر دو حوضه یاد شده، در مناطق دیگر ایران مرکزی، البرز و مکران، بررسی‌های اکتشافی برای نفت و گاز صورت گرفته است که این مطالعات هم‌اکنون نیز ادامه دارد، اما تاکنون ذخایر هیدروکربنی قابل توجهی بدست نیامده است. سایر مناطق به دلیل نبود شرایط و ویژگی‌های زمین شناختی لازم برای تشکیل و تجمع هیدروکربنها٬ فاقد ذخایر نفت وگاز هستند.حوضه گازی کپه داغحوضه رسوبی کپه داغ، شامل شمال خاور ایران و بخش گسترده‌ای از ترکمنستان و شمال افغانستان می‌شود. میدان گازی خانگیران که یکی از میدانهای بزرگ دنیاست، در این حوضه واقع است.حوضه نفت و گازی زاگرسحوضه زاگرس در شمال سکوی عربستان و جنوب باختر ایران واقع است. این حوضه یکی از بزرگترین حوضه‌های نفت و گاز دنیا به شمار می رود، به گونه‌ای که ٦٤ درصد ذخایر نفت و ٢٢ درصد ذخایر گاز شناخته شده دنیا در این حوضه است. این حوضه، بخشهایی از ایران، عربستان، عراق، عمان و تمام کشورهای کویت، امارات، بحرین و قطر را در بر می‌گیرد. بخش ایرانی این حوزه، وسعتی بیش از ٣٠٠ هزار کیلومتر مربع دارد. البته تمام این قسمتها، دارای شرایط مخازن نفت و گاز نیستند.پاره‌ای از ویژگی‌هایی که سبب شده این حوضه (دست کم بخش ایرانی آن، یعنی زاگرس) به عنوان یک حوضه بزرگ نفت و گاز دنیا مطرح شود، به قرار زیر است:
*وجود توالی گسترده رسوبی تقریباً بدون انقطاع از پرمین تا پلیوسن با سنگ شناسی آهک، آهک رسی، آهک مارنی و تبخیری.*وجود سنگ منشأ، مخزن و پوش سنگ مناسب که شرایط لازم برای به وجود آمدن یک حوضه نفتی است.
*نبود فعالیتهای شدید زمین ساختی در طول پرمین تا پلیوسن. البته به این معنا نیست که در کل برهه زمانی، فعالیت زمین ساختی اعم از کوه‌زایی، چین خوردگی و گسلش وجود نداشته، بلکه این فعالیت در مقایسه با دیگر زون‌های زمین ساختی ایران، چندان محسوس نبوده است.*نبود فعالیتهای ماگمایی و دگرگونی در برهه زمانی پرمین تا عصر حاضر، (چون این فعالیتها باعث از بین رفتن مخازن تشکیل شده قبلی خواهد شد).
*وجود ساختارهای مناسب (طاقدیسها) برای تشکیل مخازن نفت و گاز حوضه زاگرس، به طور کلی از نظر ساختاری، چین خوردگی‌های زاگرس از یک سری طاقدیسهای بزرگ و ناودیسهای کوچک پیوسته تشکیل شده‌اند. به همین خاطر، بیشتر میدانهای نفتی کشف شده، نفتگیرهای ساختاری بزرگی هستند. البته وجود نفتگیرهای چینه‌ای با نفتگیرهای مرکب را نمی‌توان به طور کامل در زاگرس مردود دانست.
-
فازهای زمانی و مکان نفت زایی در زاگرس
برای بررسی فازهای پیدایش نفت و گاز در زاگرس، سنگهای منشأ و سنگهای مخازن نفت و گاز از قدیم به جدید بررسی می‌شود:
سنگهای منشأ در پالئوزوییک: رسوبات بیش از پرمین زاگرس، تنها در چند ناحیه محدود در حوالی راندگی دوم زاگرس از قبیل سی سخت، کوه لاجین، برموسیری، کوه کلار باختر بروجن، باخترجنوب باختری چلگرد، کوه سومه در فارس و کوه کهگم در شمال بندرعباس دیده می‌شود. مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که به طور کلی، رسوبات پالئوزوییک از مواد آلی بسیار فقیر است. با این وجود، شیلهای سیلورین، تنها سنگهای تاحدی دارای مواد آلی هستند که به آنها اشاره می‌شود.شیلهای سیلورین: تنها سنگ منشأ مشخص شده در ردیف سری الئوزوییک زاگرس، شیلهای قهوه‌ای تیره تا سیاه رنگ و سیلتی سیلورین است. ضخامت این شیلها در کوه گهکم در شمال بندرعباس به ١٠٠ متر می‌رسد. شیلهای سیلورین در تولید گازهای فراوان موجود سازندهای گروه دهرم و گروه کازرون در ایران، قطر و ابوظبی نقش داشته‌اند.اصولاً در دیگر سنگهای پالئوزوییک زیرین و قسمت عمده‌ای از پالئوزوییک بالایی، شامل ماسه سنگهای دونین تا پرمین سازند فراقان، مواد آلی بسیار ناچیز است، لذا از نظر سنگ منشأ ارزش ندارند.سنگهای منشأ در مزوزوییک: رسوبات تریاس در ایران شامل آهک، دولومیت و لایه‌های نازک انیدریت است که عموماً مقدار ناچیزی مواد آلی دارند. شرایط سکویی در فارس، از مزوزوییک پیشین آغاز شده و در فارس موجب شده است تا رسوبات برجای گذاشته شده از نظر موجودیت مواد آلی ضعیف باشند و این حقیقت برای آهکهای سرمه و رسوبات کرتاسه مانند سروک و تاحدودی رسوبات رسی کژدمی و گورپی نیز درست است، چه این سازندها اولاً بسیار کم ضخامت بوده و دوم اینکه بیشتر در محیط های اکسیدان تشکیل شده‌اند.از سازندهای ژوراسیک در فروافتادگی دزفول بجز سازند سرگلو که هم در فروافتادگی دزفول و هم لرستان و شمال خاوری عراق وجود دارد، گزارشی گویای سنگ منشأ بودن وجود ندارد. در ژوراسیک میانی، نتیجه حاکم شدن شرایط غیراکسیدایی در لرستان و تداوم آن حوضه در فروافتادگی دزفول، باعث رسوب‌گذاری سازند شیلی سرگلو شده است. در لرستان، ضخامت آن به حدود ٢٠٠ متر می‌رسد و شامل شیلهای سیاهرنگ متورق دارای Posidaniaspp است. این سازند از مواد آلی بسیار غنی بوده و مقدار کربن آلی کل در آن بین ٥/١ تا ٥/٤ درصد متغیر است و گاه همراه رگه هایی از گلسونیت دیده می شود. این سازند، در شمال، شمال خاوری فروافتادگی دزفول دیده شده است.براساس شواهد موجود، سازند سرگلو می تواند در لرستان و شمال فروافتادگی دزفول به عنوان یک سنگ منشأ موثر در نظر گرفته شود، اما باید در نظر داشت با وجودی که این سازند از نظر مواد آلی نیز پر مایه است ولی معمولاً به وسیله یک ردیف تبخیری ستبر همانند گوتینا از مخازن بسیار خوب جوان تر جدا شده است که مسلما در نقش آن تأثیر مثبتی دارد. سنگهای کرتاسه در زاگرس بیشتر شامل آهکهای محیط کم عمق سازند فهلیان بوده که از مواد آلی بسیار ضعیف است.سازندهایی که می تواند منشأ نفت باشند، عبارتند از:
الف)سازند گدوان: به طور محلی.ب)سازند گرو: که می‌توان آن را منشأ نفت وگاز در میدانهای لرستان دانست.پ)سازند کژدمی: براساس شواهد موجود سازند کژدمی موثرترین سنگ منشأ برای نفت مخازن آسماری و گروه بنگستان به شمار می آید.ت)سازند گورپی: مواد آلی در سنگهای این سازند ضعیف و حدود ٥/١ تا ٥/٠ درصد متغیر است. این سازند در ناحیه مارون، شامل ١٠٠ متر شیل بیتومین دار است. به طور کلی، می‌توان گفت که سازند گورپی از نظر سنگ منشأ بودن، تأثیر محدودی در مخازن نفتی فروافتادگی دزفول، ایفا کرده است.به هر حال، این سازند در ناحیه مسجد سلیمان و خوزستان، در مقایسه با سنگهای این سازند در فارس، مواد آلی بیشتری دارد.
ث)سنگ منشأ درترشیاری زاگرس: رسوب‌گذاری مواد رسی در پالئوسن و ائوسن در فروافتادگی دزفول و فارس و تداوم آن تا الیگوسن در نواحی شمال فروافتادگی دزفول و گاه تا لرستان نیز دیده می‌شود که سازند پابده را می‌سازند.
ضخامت این سازند ١٥٠ تا ٣٠٠ متر و شامل شیلهای دانه‌ریز به رنگ خاکستری تیره، گاهی سیاه رنگ است. در میدانهای رگ سفید و بی بی حکیمه، حدود ١٠٠ متر از سازند پابده با توان نفت زایی مشخص شده است. در چند برش که سازند پابده با سن الیگوسن ظاهر می‌شود (کوه آسماری)، مقدار ماده آلی موجود در آن نسبتاً بالاست.
سازندهای مخزنی حوضه زاگرس و ایران مرکزی
سازند فراقون:این سازند در جنوب ایران، در زردکوه و کوه دنا، با دو نوع جنس ماسه سنگی در قسمت پایین آن و کربناته در قسمت بالایی دیده می‌شود. محل مقطع‌گیری (نمونه‌گیری) (Type section) آن کوه فراقون در شمال بندرعباس است که محل رخ نمود این سازند است. این سازند مخزنی در میدانهای گازی پارس(شمالی و جنوبی) دیده می‌شود.سازند دالان:این سازند در «چاه دالان -١» حدود ١١٠ کیلومتری جنوب و جنوب غرب شیراز مورد مطالعه قرار گرفته است و شامل سه بخش است که جنس بخشهای بالایی و پایینی آن کربناته و بخش میانی آن از رسوبات حاصل از تبخیر (تبخیری) است. در حال حاضر گاز مخزن دالان در میادین پارس، نار، کنگان، آغار و سمند مورد بهره برداری قرار می‌گیرد.
سازند کنگان:
ضخامت این سازند در رخ نمود جنوب فارس ١٤٠متر است. جنس این سازند از آهک دولومیتی است. در حال حاضر از گاز این سازند مخزنی در میادین پارس و کوه موند بهره‌برداری می‌شود.سازند سورمه:
سازند سورمه در استان فارس، شمال خوزستان و شمال شرق لرستان گسترش داشته است و بهترین رخ نمود آن در استان فارس است. جنس این سازند از سنگ آهک ودولومیت است. از نفت و گاز این سازندها در میادین سرو (جزیره قشم) و کوه موند برداشت می‌شود.
سازند فهلیان:محل نمونه‌گیری این سازند دراستان فارس و جنس آن سنگ آهک است. این سازند مخزن میادین نزدیک جزیره خارک را تشکیل می‌دهد که این میادین شامل، درود (نزدیک خارک)، سروش (غرب خارک) و دارخوین (نزدیک آبادان) است.
سازند گرو:جنس این سازند از آهک و شیل تشکیل شده است. این سازند در میدان امام حسن مخزن کوچک گازی را ایجاد کرده است.توجه: شیل به رسوبات ریزدانه‌ای گفته می‌شود که به صورت لایه‌های بسیار نازک روی هم قرار گرفته‌اند. تخلخل این نوع سنگ بالاست، اما دارای تراوایی کمی‌است. از این رو شیلها از خاصیت مخزنی سنگ می‌کاهند و عمدتاً کارکرد سنگ منشأ یا سنگ پوش را دارند.سازند داریان:مقطع نمونه‌گیری این سازند در استان فارس است و جنس بخش اعظم آن سنگ آهک است. این سازند در تمام جنوب و غرب کشور به غیر از جنوب لرستان گسترش یافته و در میدان کوه ریگ دارای ظرفیت مخزنی محدودی است.سازند سروک:محل الگوی سازند سروک در گروه بنگستان در شمال خوزستان است. جنس این سازند آهکی است و دارای تخلخل عمده‌ای از نوع شکستگی است. میدانهای مهم نفتی این مخزن شامل میادین اهواز، بی‌بی حکیمه، کیلورکریم، سروستان و سیاه مکان است.سازند ایلام:محل الگوی این سازند در ایلام است. جنس آن آهکی و شیلی است و تخلخل مفید و مهم این سازند از نوع شکستگی است. این سازند دارای ذخایر فرعی و کوچک نفتی در میادین آب تیمور، اهواز، امام حسن، منصوری و دارخوین است.سازند آسماری:سازند آسماری غنی‌ترین مخزن نفتی ایران و خاورمیانه و یکی از غنی‌ترین مخازن کربناته جهان است. این سنگ مخزن ذخایر نفتی و گازی ٦٢ میدان نفتی را تامین می‌کند که از میان آنها ١٤ میدان بسیار عظیم و ١٢ میدان عظیم در رده‌بندی جهانی طبقه‌بندی شده‌اند. این سازند به سمت جنوب غربی و به طرف دهانه خلیج فارس، کمی ماسه‌ای می‌شود که به آن ماسه‌های اهواز گویند؛ به طوری که در میادینی مانند پازنان، اهواز، مارون، منصوری و … بخش ماسه‌ای اهواز حدود یک سوم تا یک چهارم ضخامت کل سازند را در بر می‌گیرد. بخش ماسه سنگی اهواز در مخازن آسماری موجب افزایش کیفیت مخزن و ضریب بازیافت می‌شود. این مخزن در شمال غرب لرستان از بخش رسوبات تبخیری کلهر تشکیل شده است. بخش اعظم تخلخل و تراوایی این سازند مربوط به تخلخل حاصل از شکستگی است.
