| عنوان | عراق؛ جنگی بر سر 20 تریلیون دلار |
| تاریخ انتشار: | ۹۳/۶/۵ |
بر اساس آمار سالانه بریتیش پترولیوم از وضعیت انرژی جهان که به تازگی منتشر شده است، عراق دارای 150 میلیارد بشکه ذخیره نفت اثبات شده است. علاوه بر این، 7/126 تریلیون فوت مکعب استاندارد از ذخایر گاز طبیعی آن دارای ارزشی معادل 21 میلیارد بشکه دیگر نفت است.
حالا که قیمت نفت به بیش از بشکه‌ای 110 دلار رسیده است، ارزش بازاری ذخایر به اثبات رسیده هیدروکربن عراق در تابستان امسال معادل 5/16 تریلیون دلار است. البته در این برآورد، دست‌کم‌ها در نظر گرفته شده است.
در کنفرانس سالانه پروژه‌های کردستان که نشریه مید در آغاز ماه ژوئن برگزار کرد، گفته شد که ذخایر بالقوه نفت در بخش‌هایی از عراق که تحت اداره دولت منطقه کردستان است، احتمالا بیش از 100 میلیارد بشکه است که این مقدار، بیش از دو برابر رقمی است که معمولا برای سه استان شمالی عراق اعلام می‌شود. اگر این مقدار را به مجموع ارزش نفت در کل خاک عراق بیفزاییم، رقمی بیش از 20 تریلیون دلار حاصل می‌شود.
این رقم، تامل‌برانگیز است. جدال روزافزون برای دستیابی به چنین جایزه‌ای، دلیل بحران عراق، منطقه و جهان در تابستان امسال است. البته انبوه ثروت معدنی عراق هم در این بازی دخیل است، اما هر عامل دیگری تنها می‌تواند در حد حدس و گمان باشد.
در سال 1972 حزب سوسیالیست بعث عراق صنعت نفت کشور را ملی اعلام کرد. مشارکت بین‌المللی در صنعت نفت عراق به مدت 30 سال متوقف شد. شرکت‌های نفتی می‌توانستند نفت عراق را به قیمت‌های رسمی بخرند، اما جایزه واقعی که همان ذخایر عراق بود، دور از دسترس باقی مانده بود.
این وضع اما با بیرون راندن عراقی‌ها از کویت در سال 1991 تغییر کرد. پس از ایجاد ائتلافی بر سر منطقه پرواز ممنوع در شمال عراق، دولت اقلیم کردستان در سال 1992 شکل گرفت. این شرایط به کردها کمک کرد تا به طور موثر کنترل سه استان کشور را به دست گیرند و انتخابات برگزار کنند. به این ترتیب در سال 2005 برای نخستین بار از سال 1992 نخستین انتخابات آزاد پارلمانی کردستان عراق برگزار شد. دولت اقلیم کردستان از اختیاراتی که از مردم گرفته بود بهره برد تا برنامه اصلاحات شدید اقتصادی را به اجرا گذارد. این برنامه بازتابی بود از روشی که در حکومت‌های کمونیستی سابق اروپای شرقی پس از فروپاشی دیوار برلین در پیش گرفته شده بود. در این برنامه طرح دور از دسترس اصلاحات بازار آزاد ریخته شده بود و درها را به روی شرکت‌های نفتی بین‌المللی باز می‌کرد تا ذخایر نفتی را استخراج کنند و توسعه دهند. شرایط ایجاد شده، سخاوتمندانه‌ترین شرایطی بود که توسط یک دولت خاورمیانه‌ای در عصر مدرن ارائه می‌شد. بنابراین حدود 30 شرکت از جمله غول نفتی جهان، اگزون موبیل قرارداد امضا کردند. پیامدهای آن شرایط ایجاد شده اکنون به وضوح قابل مشاهده است. در ابتدا نفت کردها با کامیون صادر می‌شد اما مشخص بود که این وسیله حمل‌و‌نقل کافی نیست. در دسامبر گذشته اتصال بین حوزه‌های نفتی جدید کردستان عراق و شبکه لوله‌های نفت خام عراق- ترکیه تکمیل شد. این نقطه عطفی برای منطقه و کل عراق بود.
این خط لوله نفتی ظرفیت انتقال 100هزار بشکه در روز معادل 10 میلیون دلار در 24 ساعت به بازارهای بین‌المللی را برای دولت اقلیم کردستان به ارمغان آورده است. بغداد به شدت با استفاده کردستان از این خطوط نفتی مخالفت کرد و برای تنبیه اقلیم کردستان انتقال درآمدهای ناشی از صادرات نفت به آنها را کاهش داد. تا پایان ماه مه اقلیم کردستان مدعی شد که دولت مرکزی 7 میلیارد دلار به این اقلیم بدهکار است.
مسیرهای صادرات
واکنش اقلیم کردستان قابل پیش‌بینی بود. تا پایان ماه ژوئن بیش از یک میلیون بشکه از نفت خام کردستان عراق در جیحان ذخیره شد. حکومت اقلیم کردستان که از مخالفت دولت مرکزی سرخورده شده بود، با حمایت دولت ترکیه انتقال نفت خود به تانکری در جیحان را تصویب کرد. به نظر می‌رسد مسیر بعدی این تانکر نفتکش از ترکیه به سرزمین‌های اشغالی بود. این تخلفی آشکار از قوانین جهان عرب بود و آتش اختلافات را بیش از پیش برانگیخت. دومین محموله نیز در تاریخ 9 ژوئن جیحان را ترک کرد. دولت اقلیم کردستان عراق اعلام کرده است محموله‌های بیشتری قرار است به بازارهای جهانی صادر شود. برای نخستین بار، حجم قابل توجهی از نفت عراق با مکانیسم انتقال قابل اعتمادی به بازارهای جهانی صادر می‌شود. مقامات اقلیم کردستان اعلام کرده‌اند که قصد دارند میزان صادرات را تا پایان سال به 000/40 بشکه در روز برسانند. اگر چنین هدفی محقق شود، اقلیم کردستان به لحاظ مالی خودکفا خواهد شد و قادر خواهد بود بدون انتقال پول از دولت مرکزی عراق به حیات خود ادامه دهد.
دولت اقلیم کردستان عراق پیش‌بینی کرده است که میزان تولید نفت این منطقه تا پایان سال 2015 به یک میلیون بشکه در روز برسد و این به آن معنا است که کردستان عراق در سال 2016 درآمدی حدود 37 میلیارد دلار از نفت به دست خواهد آورد. اگر هدف تولید روزانه 2 میلیون بشکه در روز تا سال 2019 محقق شود، این رقم به دست کم 75 میلیارد دلار خواهد رسید. به این ترتیب کردستان عراق به یکی از ثروتمندترین مکان‌های کره زمین با اقتصادی قابل توجه تبدیل خواهد شد. هدف دولت مالکی تامین اتحاد و یکپارچگی و افزایش سریع تولید نفت برای تامین مالی این هدف بود. هدف دراز مدت اولیه این دولت برای تولید نفت بیش از حد بالا بود، اما هنوز این کشور قصد دارد تا ابتدای دهه آینده ظرفیت تولید نفت خود را به دست‌کم 7 میلیون بشکه در روز برساند. اگر این هدف محقق شود، جایگاه برتر عربستان سعودی در اوپک زیر سوال خواهد رفت. اما ممکن است عراق به نوبه خود به این هدفش دست یابد و به عنوان یک ابر قدرت منطقه‌ای ظهور کند.
رویدادهای سال گذشته، تصورات را در مورد ظرفیت‌های عراق برای دستیابی به این هدف تغییر داد. در سال 2013، تولید نفت عراق برای نخستین بار از زمان تاسیس اوپک در سال 1960 از تولید نفت ایران پیشی گرفت. برخی برآوردها حکایت از آن دارند که کل تولید نفت عراق در سال گذشته در بیشترین حد خود از زمان کشف نفت در سال 1927 بوده است. هیچ دولتی در عراق تا این حد پول نداشته است. این احتمال که ممکن است عراق در جدول لیگ عرضه‌کنندگان نفت جهان از عربستان سعودی پیشی بگیرد، در کنار روابط نزدیک‌تر اقتصادی و سیاسی بین تهران و بغداد، می‌تواند منجر به انقلابی در ساختار انرژی جهان شود و تراز قدرت دلارهای نفتی که به مدت 70 سال به نفع عربستان سعودی بود به سود قدرت‌های جدید بچرخد. گرچه در عراق ایدئولوژی از اهمیت بالایی برخوردار است، اما پول در تحولات این کشور تعیین‌کننده‌تر است. جدال بر سر نفت عراق تازه آغاز شده است و شاید هرگز پایان نیابد.